Domy przejściowe w polskim systemie reintegracji społecznej

Domy przejściowe to instytucje, które mają na celu ułatwienie osobom opuszczającym zakłady karne i areszty śledcze powrót do normalnego funkcjonowania w społeczeństwie. Stanowią one ważne ogniwo w procesie readaptacji społecznej skazanych, oferując im tymczasowe zakwaterowanie, wsparcie psychologiczne i socjalne oraz pomoc w znalezieniu pracy i stałego miejsca zamieszkania.

Możliwości wprowadzenia domów przejściowych w Polsce

Koncepcja tworzenia domów przejściowychj w Polsce nie jest nowa, ale dopiero niedawno zaczęła nabierać realnych kształtów. Główna Służba Więzienna planuje utworzenie 5 ośrodków aktywizacji zawodowej dla więźniów, tzw. zakładów penitencjarno-produkcyjnych, przy których miałyby być zlokalizowane domy przejściowych. Początkowo domy te mają być tworzone i prowadzone jako zakłady karne typu otwartego z maksymalnie ograniczonym systemem ochrony, przeznaczone dla grup od 22 do 50 skazanych. Będą one adresowane do osób odbywających karę pozbawienia wolności na 6 miesięcy przed spodziewanym warunkowym przedterminowym zwolnieniem lub przed końcem kary.

Warto przeczytać: Podstawy penitencjarystyki

Domy przejściowych mają stanowić ostatni etap procesu readaptacji społecznej skazanego – ogniwo pośrednie między odbywaniem kary pozbawienia wolności a życiem na wolności. Prowadzone w nich oddziaływania nie będą ograniczać się tylko do udziału Służby Więziennej, ale angażować też inne instytucje i organizacje, takie jak kuratorzy sądowi, organizacje pozarządowe, kościoły i związki wyznaniowe oraz inne podmioty wspierające osoby opuszczające jednostki penitencjarne.

Utworzenie domów przejściowych wydaje się słuszną koncepcją z punktu widzenia aktywizacji społeczeństwa i zwiększenia zdolności readaptacyjnych społeczeństwa. Właściwe przystosowanie osób odbywających karę pozbawienia wolności do życia na wolności ma kluczowe znaczenie z punktu widzenia bezpieczeństwa społecznego – zarówno w wymiarze indywidualnym (adaptacja osoby opuszczającej jednostkę penitencjarną do warunków wolnościowych), jak i zbiorowym (zdolność społeczeństwa do readaptacji osób wcześniej z niego wykluczonych).

Ograniczenia we wdrażaniu domów przejściowych

Mimo przybliżonych ogólnych założeń funkcjonowania domów przejściowych, wciąż istnieje wiele pytań dotyczących modelu ich działania. Bezmyślna implementacja rozwiązań, które w warunkach polskiego ładu społeczno-prawnego niekoniecznie muszą się sprawdzić, nie jest wskazana. Dlatego adaptacja rozwiązań i ich stopniowe wdrażanie pozwoli na dostosowanie optymalnych i odpowiednich terytorialnie rozwiązań.

Warto przeczytać: Przemoc w środowisku penitencjarnym w świetle prawnym

Jednym z potencjalnych problemów, jakie mogą wystąpić już na etapie konceptualizacji działania domów przejściowych, jest specyficzne, raczej negatywne postrzeganie społeczne osób skazanych, wynikające z procesów stygmatyzacji społecznej, stereotypizacji, uprzedzeń i zachowań dyskryminacyjnych. Mogłoby to skutkować niechęcią obywateli do posiadania tego typu instytucji w pobliżu swojego miejsca zamieszkania. Dlatego edukacja społeczna wydaje się elementarnym działaniem w zakresie adaptacji domów przejściowych do warunków społecznych, gdyż pozwoli na eliminowanie wątpliwości związanych z tą instytucją, która niewątpliwie jest instytucją zapotrzebowania społecznego.

Kolejną istotną kwestią jest określenie zakresu i zasad funkcjonowania prawno-organizacyjnego domów przejściowych. Funkcje przypisane tym instytucjom powinny mieć swoje źródła w konkretnych przepisach prawnych, które ukonstytuują domy przejściowe w Polskim Modelu Readaptacji Społecznej. Ważne jest ustalenie, czy będzie to: kodyfikacja karna, przepisy dotyczące kuratorów sądowych, przepisy z zakresu pomocy społecznej, czy może „ustawa celowa” dotycząca readaptacji społecznej osób skazanych regulująca kwestie współpracy między różnymi służbami.

Co dalej?

Postrzeganie możliwości i ograniczeń wprowadzenia domów przejściowych do polskiego modelu reintegracji społecznej wymaga kontekstowego przedstawienia ewidentnych i naukowo udowodnionych zjawisk, niechętnie przyjmowanych przez opinię publiczną, dotyczących m.in. tego, że:

• przestępczość jest integralną częścią życia społecznego,
• większość skazanych prędzej czy później opuści jednostkę penitencjarną i wróci do swojego poprzedniego miejsca zamieszkania, swojego dotychczasowego środowiska,
• pobyt w więzieniu jest ostatecznością i jest droższy ekonomicznie i społecznie niż kara nieizolacyjna,
• inkluzja społeczna wynika z zasad solidaryzmu społecznego i leży w interesie społeczeństwa obywatelskiego.

Warto przeczytać: Zachowania autoagresywne mężczyzn w więzieniach

Pytanie o to, jakie domy przejściowe chcemy mieć, pozostaje otwarte i wymaga szerokich konsultacji z różnymi środowiskami zainteresowanymi tego typu rozwiązaniami. Pozwoli to na zmniejszenie problemów adaptacji i implementacji domów przejściowych do modelu readaptacji społecznej opartego na społeczeństwie (community corrections). Biorąc pod uwagę aspekt reorganizacji społeczności lokalnych w tym modelu, ukierunkowany na osoby wykluczone, konieczne wydają się zmiany mentalne i światopoglądowe w zakresie stosunków społecznych oraz gotowości do udzielania wsparcia społecznego osobom marginalizowanym społecznie.

Teks powstał na podstawie: