Przemoc w środowisku penitencjarnym w świetle prawnym

Przemoc w środowisku penitencjarnym w świetle prawnym

Przemoc w zakładach karnych to poważny problem, który dotyka zarówno osadzonych, jak i personel więzienny. Zjawisko to ma swoje podłoże w specyfice instytucji totalnej, jaką jest więzienie, gdzie ograniczona przestrzeń, izolacja i podporządkowanie regulaminowi generują napięcia i konflikty.

Ochrona podstawowych praw więźniów w świetle prawa krajowego i międzynarodowego

Godność człowieka jest wartością nadrzędną, chronioną zarówno przez prawo krajowe, jak i międzynarodowe. Zgodnie z art. 30 Konstytucji RP przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela, jest nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Zasada humanitaryzmu i poszanowania godności ludzkiej znajduje swoje odzwierciedlenie w kodeksie karnym oraz kodeksie karnym wykonawczym. Art. 4 § 1 k.k.w. stanowi, że kary, środki karne, kompensacyjne, przepadek, zabezpieczające i zapobiegawcze wykonuje się w sposób humanitarny, z poszanowaniem godności ludzkiej skazanego. Zakazuje się stosowania tortur lub nieludzkiego albo poniżającego traktowania i karania skazanego.

Przeczytaj również: Deficyty emocjonalne a agresja w kontekście neuronauki

Na gruncie prawa międzynarodowego kluczowe znaczenie ma art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, który zakazuje tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Istotne są również Wzorcowe Reguły Minimalne ONZ (Reguły Mandeli) dotyczące postępowania z więźniami, wedle których wszyscy więźniowie traktowani będą z szacunkiem wynikającym z ich przyrodzonej godności i wartości jako istot ludzkich. Żadne okoliczności nie mogą stanowić usprawiedliwienia dla tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania.

Regulacje prawne stanowią ważną gwarancję ochrony podstawowych praw osób pozbawionych wolności, jednak sama litera prawa nie wystarczy, by w pełni realizować zasadę humanitaryzmu w więzieniach. Kluczowe znaczenie ma tutaj odpowiednie wyszkolenie i nadzór nad personelem więziennym, monitoring warunków odbywania kary, skuteczny mechanizm składania skarg przez osadzonych oraz rzetelne postępowania wyjaśniające w przypadku zgłoszenia nieprawidłowości.

Zjawisko podkultury więziennej w świetle prawa polskiego

Jednym z czynników wpływających na przemoc w więzieniach jest istnienie nieformalnych struktur wśród osadzonych, tzw. podkultury więziennej (grypserki). Grupy te rządzą się własnymi zasadami, hierarchią i systemem kar, często stosując przemoc wobec współosadzonych. Przynależność do grypsery wiąże się z licznymi obowiązkami i zakazami, których nieprzestrzeganie grozi dotkliwymi konsekwencjami.

Polski ustawodawca wprowadził szereg przepisów mających na celu przeciwdziałanie negatywnym przejawom podkultury więziennej. Art. 116a k.k.w. zawiera katalog zakazów, które obejmują m.in.:

  • uczestniczenie w grupach organizowanych bez zgody lub wiedzy przełożonego,
  • posługiwanie się wyrazami lub zwrotami powszechnie uznawanymi za wulgarne, obelżywe albo gwarą przestępców,
  • wykonywanie tatuaży i zezwalanie na ich wykonywanie na sobie,
  • dokonywanie uszkodzeń ciała lub rozstroju zdrowia w celu wymuszenia konkretnej decyzji lub postępowania.

Naruszenie tych zakazów może skutkować odpowiedzialnością dyscyplinarną na podstawie art. 142 § 1 k.k.w. i stanowi przesłankę do zastosowania kar dyscyplinarnych wymienionych w art. 143 k.k.w., takich jak pozbawienie możliwości otrzymywania paczek, widzeń, dokonywania zakupów czy umieszczenie w celi izolacyjnej do 28 dni.

Orzecznictwo sądów apelacyjnych potwierdza, że już samo deklarowanie przynależności do podkultury i jej wyznawanie wartości jest sprzeczne z zasadami odbywania kary pozbawienia wolności i może negatywnie wpływać na prognozę kryminologiczną (postanowienie SA w Krakowie, sygn. II AKzw 632/06). Z drugiej strony sam fakt uczestnictwa w grypserze bez przejawiania negatywnych zachowań i przy jednoczesnym przestrzeganiu regulaminu nie powinien przesądzać o niekorzystnej prognozie (postanowienie SA w Szczecinie, sygn. II AKzw 808/11). Przeciwdziałanie podkulturze wymaga kompleksowych działań, dostosowanych do specyfiki danego zakładu karnego. Istotna jest w tym zakresie aktywna postawa kierownictwa jednostki oraz sprawna komunikacja pomiędzy różnymi pionami służby więziennej.

Zachowania przemocowe więźniów wobec współosadzonych

Z danych Centralnego Zarządu Służby Więziennej wynika, że najczęstszą formą przemocy między osadzonymi są bójki i pobicia. W ostatnich latach notuje się kilkaset takich zdarzeń rocznie, choć faktyczna skala problemu może być większa ze względu na niską wykrywalność i nieujawnianie takich incydentów przez więźniów w obawie przed konsekwencjami. Szczególnie narażeni na przemoc ze strony współosadzonych są więźniowie młodociani, osoby odbywające karę po raz pierwszy, skazani za przestępstwa seksualne oraz ci, którzy nie są w stanie spłacić swoich „długów” (np. tytoniowych) lub sprzeciwiają się zasadom podkultury.

Do poważnych, choć stosunkowo rzadkich zdarzeń należy znęcanie się nad współosadzonym. Może ono przybierać formę przemocy fizycznej (bicie, zmuszanie do upokarzających czynności), psychicznej (poniżanie, groźby) lub seksualnej. Najbardziej tragicznym przejawem przemocy w więzieniu są zgwałcenia, które w skrajnych przypadkach mogą doprowadzić ofiarę do podjęcia próby samobójczej lub samookaleczenia.

Skuteczna ochrona bezpieczeństwa osadzonych wymaga wypracowania odpowiednich procedur, m.in. w zakresie kwalifikowania więźniów do odpowiednich oddziałów i cel mieszkalnych (zgodnie z art. 82 k.k.w.), szybkiego reagowania na sygnały o konfliktach i zapewnienia ochrony potencjalnym ofiarom, a także rzetelnego wyjaśniania wszelkich nieprawidłowości. Ważną rolę pełnią tu wychowawcy penitencjarni, którzy poprzez bezpośredni kontakt z więźniami mogą zdiagnozować niepokojące sygnały i podjąć działania zaradcze.

Zadaniem administracji więziennej jest dążenie do zminimalizowania zagrożeń m.in. poprzez monitoring zachowań (art. 73a k.k.w.), kontrole osobiste i przeszukania cel. Plany ochronne powinny uwzględniać zapobieganie aktom przemocy. Istotne znaczenie ma również odpowiednie zaprojektowanie i wyposażenie przestrzeni więziennej (np. eliminowanie miejsc niemonitorowanych, ograniczanie dostępu do niebezpiecznych przedmiotów).

Zachowania przemocowe więźniów wobec funkcjonariuszy Służby Więziennej

Przemoc więźniów wobec personelu to poważny problem dotykający Służbę Więzienną. Każdego roku notuje się ponad 100 przypadków napaści na funkcjonariuszy, co wskazuje na wysoki poziom agresji wśród osadzonych. Oprócz bezpośrednich ataków fizycznych funkcjonariusze narażeni są na znieważanie, groźby i inne formy agresji werbalnej ze strony więźniów.

Funkcjonariusze Służby Więziennej podczas pełnienia obowiązków służbowych korzystają z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych na mocy art. 222 k.k., art. 223 k.k. oraz art. 226 k.k. Czyny zabronione godzące w ich nietykalność, zdrowie lub godność zagrożone są surowszą odpowiedzialnością karną. W ramach obrony koniecznej oraz w celu odparcia bezprawnego zamachu funkcjonariusze mogą użyć środków przymusu bezpośredniego na zasadach określonych w Ustawie o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej.

Kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa personelu ma odpowiedni dobór kadr, szkolenia z zakresu radzenia sobie z agresją i udzielania pierwszej pomocy, a także wyposażenie funkcjonariuszy w środki ochrony osobistej oraz łączności. Należy dążyć do minimalizowania sytuacji, w których funkcjonariusz pozostaje sam na sam z niebezpiecznym osadzonym. Ważne jest również wsparcie psychologiczne dla funkcjonariuszy, narażonych na duży stres związany z wykonywanym zawodem.

Poza aspektem prewencyjnym ważne są również skuteczne procedury wyjaśniające zdarzenia nadzwyczajne oraz adekwatne do wagi czynu karanie sprawców. Funkcjonariusze powinni mieć świadomość, że nie zostaną pozostawieni sami sobie w przypadku napaści, a ich prawa będą chronione. Z drugiej strony konieczne jest zdecydowane eliminowanie wszelkich nieprofesjonalnych zachowań lub nadużyć ze strony funkcjonariuszy, by budować zaufanie społeczne i przestrzegać zasad państwa prawa.

Działania antyprzemocowe na rzecz poprawy bezpieczeństwa w polskich więzieniach

W ostatnich latach wdrożono wiele rozwiązań mających na celu ograniczenie przemocy w zakładach karnych. Służba Więzienna realizuje programy modernizacji, które zakładają doposażenie jednostek penitencjarnych w nowoczesny sprzęt (m.in. systemy monitoringu, urządzenia do wykrywania niedozwolonych substancji) oraz poprawę warunków bytowych osadzonych.

Ważnym kierunkiem działań są inicjatywy na rzecz readaptacji społecznej skazanych, realizowane m.in. w ramach programu „Praca dla więźniów”. Umożliwienie osadzonym zdobycia kwalifikacji zawodowych, podjęcia zatrudnienia oraz uczestnictwa w terapiach uzależnień może przyczynić się do zmiany ich postaw i lepszego funkcjonowania po wyjściu na wolność, a tym samym zmniejszenia powrotności do przestępstwa.

Pozytywne efekty przynosi wdrażanie międzynarodowych standardów wykonywania kary pozbawienia wolności, w tym zaleceń Europejskiego Komitetu do spraw Zapobiegania Torturom (CPT). Polska stopniowo realizuje postulat zwiększenia normy powierzchniowej przypadającej na jednego osadzonego oraz likwidacji dużych cel wieloosobowych, które generują zwiększone ryzyko przemocy.

Kluczową rolę w systemie przeciwdziałania przemocy w więzieniach pełnią organy kontroli i nadzoru – sądownictwo penitencjarne, Rzecznik Praw Obywatelskich oraz organizacje strażnicze monitorujące przestrzeganie praw osób pozbawionych wolności. Warto rozwijać również współpracę z ośrodkami naukowymi i korzystać z doświadczeń zagranicznych służb penitencjarnych w celu wypracowania jak najlepszych rozwiązań systemowych.

Zjawisko przemocy w polskich jednostkach penitencjarnych jest złożonym problemem wymagającym wielopłaszczyznowych działań – od zmian legislacyjnych i organizacyjnych, przez szkolenia i wsparcie dla personelu, po skuteczną readaptację skazanych. Dzięki zaangażowaniu służb państwowych oraz organizacji społecznych można realnie poprawić bezpieczeństwo zarówno osadzonych, jak i funkcjonariuszy oraz budować system penitencjarny oparty na poszanowaniu praw człowieka.

Tekst powstał na podstawie:

Podobne wpisy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *